उत्तरी अमेरिका र युरोप जस्ता औद्योगिक देशहरूमा बीजहरू प्रायः बेवास्ता गरिएको राजनीतिक युद्धभूमि हो, तर ग्लोबल साउथका किसानहरूका लागि, बीउको अधिकारको लडाई तिनीहरूको जीविको पार्जनका लागि महत्वपूर्ण छ ।
स्थानीय रूपमा साझा गरिएको बीउहरू धेरै ग्रामीण समुदायहरूका लागि महत्वपूर्ण छन् । जैवविविधता र जलवायु परिवर्तनको लचिलोपनको आनुवंशिक कुञ्जीहरू, अनुसन्धानकर्ता अफसर जाफरी भन्छन्, साथै सांस्कृतिक ज्ञानको रेकर्डहरू र खाद्य सुरक्षाको अन्तिम प्रतीक हुन् यद्यपि, यी बीउहरू बाँड्ने र रोप्ने किसानहरूको क्षमता बहुराष्ट्रिय निगमहरू र तिनीहरूलाई समर्थन गर्ने राज्यहरूद्वारा निरन्तर खतरामा परिरहेको छ ।
सन २०१५ मा ६ वटा ठूला कृषि व्यवसाय निगमहरूले ६३ प्रतिशत व्यावसायिक बीउ बजारलाई नियन्त्रण ग¥यो । सन २०१८ मा बायरले मोन्सेन्टो ४ लाई ६६ बिलियनमा अधिग्रहण ग¥यो र त्यसको परिणाम स्वरूप कर्पोरेट हाउसले विश्वको स्वामित्वको बीउ आपूर्तिको करिव ६० प्रतिशत नियन्त्रण गरिरहेको छ ।
जीविकोपार्जन विरुद्ध पेटेन्ट गरिएको बीउ
ग्रामीण समुदायहरूमा प्याटेन्ट गरिएको ट्रान्सजेनिक बीउहरू लागू गर्दा मानव जीवन र जैविक विविधता संरक्षणमा विनाशकारी प्रभाव परेको छ । धेरै देशहरूमा, बीउ परम्परागत रूपमा किसानहरूको सामूहिक सम्पत्ति भएको छ यद्यपि, यी किसानहरूको आफ्नै बीउ आपूर्ति नियन्त्रण गर्ने अधिकारलाई कर्पोरेट शक्तिहरूले आक्रमण गरिरहेको छ । जसले संसारभरका पूँजीवादी राज्यहरूलाई कब्जा गरेको छ ।
सन २०१० मा कोलम्बिया सरकारले संयुक्त राज्य अमेरिकासँग स्वतन्त्र व्यापार सम्झौता ९ँत्ब्० को भागको रूपमा कानून ९७० लाई अपनायो । एफटिएको सर्तहरू अन्तर्गत, बोगोटाले अमेरिकी र युरोपेली निगमहरूद्वारा उत्पादित बीउहरूलाई कानुनी एकाधिकार दियो र कोलम्बियाका किसानहरूलाई यी कम्पनीहरूद्वारा निर्मित प्रमाणित बीउहरू मात्र प्रयोग गर्न बाध्य पारियो । बीउ बचत गर्ने वा दर्ता नगरिएको बीउ रोप्ने कृषकलाई जरिवाना वा जेल सजाय हुने गरेको छ । यी कानूनहरू वाशिंगटनका लागि एफटीएमा सहमत हुनको लागि राखिएका शर्तहरु थिए ।
एफटिएले खाद्यान्न उत्पादनको मूल्यमा बृद्धि मात्र होइन, किसानहरूलाई साम्प्रदायिक रूपमा साझा गरिएको बीउ प्रयोग गर्नुको सट्टा मोन्सेन्टो जस्ता कम्पनीहरूबाट बीउ खरिद गर्न बाध्य पारिएको थियो । यसले कोलम्बियाली राज्यलाई बचाइएको बीउबाट उब्जाएको खाद्यान्न उत्पादनहरू नष्ट गर्न पनि बाध्य बनायो । यो सन २०११ मा क्याम्पो एलेग्रे जस्ता शहरहरूमा भएको थियो, जहाँ कोलम्बियाका अधिकारीहरूले किसानहरूको धानको गोदाम र ट्रकहरूमा छापा मारेका थिए र कानून ९७० अनुसार उत्पादन नभएको ७० टन चामल नष्ट गरे ।
क्याम्पो एलेग्रे र अन्य शहरहरूमा बीउ बचत र स्थानीयकृत खाद्य उत्पादनको राज्यको हिंसात्मक अपराधीकरणले राष्ट्रव्यापी किसानहरूको विरोधलाई उक्साएको थियो, जसले कानूनलाई दुई वर्षको लागि निलम्बन गर्न र पुनः लेख्न सफल भयो । यद्यपि, यी परिवर्तनहरूले नीति विपरितको प्रतिनिधित्व गर्दैनन्, किनकि किसानहरूको जीविकोपार्जनमा आक्रमणहरू र किसान नेताहरूको लक्षित हत्याहरूले ग्रामीण इलाकालाई डरलाग्दो दरमा पीडित बनाइराखेको छ ।
बीज एकाधिकार र विश्वव्यापी पुँजीवाद
भारतमा, आईएमएफ र विश्व बैंकद्वारा प्रवद्र्धन गरिएको औद्योगिक पूँजीवादी कृषि सरकारले लागू गरेकोले विस्थापन र प्रदूषणको ठूलो दर निम्त्याएको छ र निस्सन्देह २०२० र २१ को किसानहरूको आन्दोलनले प्रदर्शन गरेको जन प्रतिरोध त्यस्ता नीतिहरूले स्थानीय रूपमा बीउहरू बचत गर्न र बाँडफाँड गर्ने किसानहरूको क्षमतालाई पनि लक्षित गर्दछ । एक तथ्याङ्कले दाबी गरेको छ कि स्वतन्त्रतापूर्व भारतमा धानको बीउका लगभग एक लाख प्रजातिहरू मध्ये आज जम्मा ५ हजार मात्र बाँकी छन् ।
बीउको संगठितीकरण र बीउ बचतको अपराधीकरण आइएमएफ, विश्व बैंक र वाशिंगटनको सहमतिद्वारा वकालत गरिएको नवउदारवादी संरचनात्मक समायोजन कार्यक्रम ९क्बउक० द्वारा मूर्त प्रकारको पूँजीवादी विश्वव्यापीकरणको लागि शीतयुद्ध पछिको धक्काको मुख्य विशेषता हो । यी मितव्ययिता सुधारहरू र ग्लोबल साउथमा एफटीएहरूका लागि पश्चिमी देशहरूद्वारा आक्रामक धक्काले साना किसानहरूको उत्पादन र स्थानीय बीउ प्रजातिहरूको वितरणमा आक्रमण गरी ग्रामीण जीवनयापनमा धेरै तरिकामा ठूलो दबाब दिएको छ । यी बीउहरूको रोपण पारिस्थितिक, आर्थिक र सामाजिक रूपमा पुनरुत्थान हो, तर तिनीहरूले अन्तर्राष्ट्रिय कम्पनीहरूको लागि कुनै नाफा कमाउँदैन जसको चासो एफटिए वार्तामा सर्वोपरि हुन्छ ।
जिनबैंकको औपनिवेशिक परियोजना
बीउ बचत दिगो कृषि उत्पादनको प्रमुख तत्व हो किनभने, क्यानाडाली अनुसन्धानकर्ता प्याट्रिक चेसेले लेखेझैं, यस वृद्धिशील चयन प्रक्रियाले अद्वितीय ल्यान्डरेसहरू, वा तिनीहरूको वातावरणमा राम्रोसँग अनुकूल हुने बिरुवाहरूको प्रजातिहरू सिर्जना ग¥यो । यद्यपि, बीउ बचत गर्ने किसानहरूमा राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय दबाबहरू धेरै छन् । क्यानाडा जस्ता पश्चिमी देशहरूमा बीउहरू अझै पनि सुरक्षित छन्, तर तिनीहरूलाई कलाकृतिको रूपमा व्यवहार गरिन्छ, जीेनबैंकहरू भनिने अनुसन्धान केन्द्रहरूमा पृथक गरिन्छ जुन दशकौंसम्म बीउहरू सुरक्षित गर्न डिजाइन गरिएको हो । जिनबैंकहरूले बीउहरूलाई लोप हुनबाट जोगाउन सक्छन्, तिनीहरू सामान्यतया बीउहरूलाई तिनीहरूको प्राकृतिक वातावरणमा पुनः एकीकरण गर्ने कुरामा चिन्तित छैनन्, यो कदमले ठूला कृषि व्यवसाय निगमहरूको नाफा मार्जिनलाई धम्की दिनेछ जससँग क्यानाडाली राज्यले ऐतिहासिक रूपमा गठबन्धन गरेको छ, चेसेले लेखेका छन् ।
चाभेजको भेनेजुएलामा कृषि
भेनेजुएलाहरूले बीज राजनीतिमा पूर्ण रूपमा फरक दृष्टिकोण अपनाउने निर्णय गरेका छन् । सन १९९९ मा ह्युगो चाभेजको चुनावसँग, कृषि सुधार र भूमि पुनर्वितरणमा केन्द्रित कानूनहरु मार्फत ग्रामीण विकास र सुशासन अग्रगामी थियो । डिसेम्बर १९९९ मा लोकप्रिय जनमत संग्रहद्वारा अनुमोदित नयाँ संविधानले ूएकीकृत ग्रामीण विकासको लागि रणनीतिक आधारको रूपमा दिगो कृषिको प्रवद्र्धन मार्फत खाद्य सुरक्षाको महत्वलाई जोड दिएको छ ।
चाभेज आफैंले धेरै अवसरहरूमा ट्रान्सजेनिक खाद्य पदार्थहरूको विरोध गरे, कृषिको यो मोडेलले राष्ट्रको खाद्य सार्वभौमसत्तालाई ध्वस्त पार्ने तरिकाहरू हाइलाइट गर्दै । सन २००४ मा भेनेजुएलाको माटोमा ५ लाख एकड ट्रान्सजेनिक सोयाबिन रोप्ने मोन्सान्टोसँगको सम्झौता खारेज गरे, यसको सट्टा यो जमिन युका, एउटा स्वदेशी बाली उब्जाउन प्रयोग गरिने घोषणा गरियो ।
भेनेजुएला सरकारले साम्प्रदायिक काउन्सिलहरूको जैविक कानून जस्ता सहभागी उपायहरू मार्फत स्थानीय संगठनलाई बढावा दियो, उत्पादनको अधिक प्रजातान्त्रिक नियन्त्रण ग्रामीण र शहरी कम्युनहरू दुवैको हातमा राख्दै र यसरी राष्ट्रिय र बहुराष्ट्रिय कृषि कम्पनीहरूको केन्द्रीय भूमिकालाई घटाउँदै लग्यो ।
सहरी केन्द्रहरूमा तल्लो तहको उत्पादनलाई समर्थन गर्नुका साथै, चाभेजले सहरहरू बाहिर बसाइँसराइ र कृषि करियरहरूमा प्रोत्साहन गरेर ग्रामीण पुनर्जागरणको इन्जिनियरिङ गर्न खोजे । उनले पारिस्थितिकी तरिकाले स्वदेशी बाली उत्पादन गर्ने आत्मनिर्भर सञ्जालतर्फत आयातबाट टाढा भएर राष्ट्रिय खाद्य सार्वभौमसत्ता प्राप्त गर्नुपर्नेमा जोड दिए । उनले भेनेजुएलाका मानिसहरूलाई केन्द्रीय शक्तिद्वारा सहरहरूमा तानिएको र देशको भौगोलिक स्थानलाई थप सामंजस्यपूर्ण र सन्तुलित रूपमा ओगट्ने प्रवृत्तिलाई उल्टाउने उद्देश्य रहेको बताए ।
२०१५ को बीज कानून
टेलेसुर योगदानकर्ता क्विन्सी साउलले २०१५ को बीउ कानूनको पारितलाई ह्युगो चाभेजको मृत्यु पछि भेनेजुएलामा हुने सबैभन्दा ठूलो कुरा भनी उल्लेख गरे । साना किसानहरूको आन्दोलनले सबैभन्दा ठूलो निगमहरू मध्ये एकलाई कब्जा ग¥यो ।
चाभेजको मृत्युपछि राष्ट्रिय सभाले २०१५ मा नयाँ बीउ कानून पारित गरेपछि देशमा सानो सानो कृषिको संरक्षण गर्नेतर्फको सबैभन्दा प्रगतिशील कदमहरूमध्ये एक थियो तर उनको मृत्युपछि बीउ कानून स्वीकृत भए पनि यसको जरा यहाँ फेला पार्न सकिन्छ । चाभेजको नेतृत्वमा गरिएका कट्टरपन्थी भूमिसुधारका उपायहरू मदुरोको नेतृत्वमा रोकिएका छन्, तर बढ्दो राजनीतिक र आर्थिक संकटको समयमा बीउ कानून पारित हुनु वैज्ञानिकहरू, साना किसानहरूको आन्दोलन र स्थानीय संगठनहरूको लागि ठूलो जीत हो ।
बीउ कानून देशका सामाजिक आन्दोलन र किसान संगठनहरूसँग वर्षौंको परामर्शको परिणाम हो । ट्रान्सजेनिक्सलाई निषेध गर्ने र बीउ प्रजातिहरूको निजीकरणको अतिरिक्त, कानूनले किसानद्वारा सञ्चालित बीउ प्रणालीहरूको संरक्षण र विस्तारको लागि सरकारी समर्थनको वाचा गर्दछ ।
प्रेम दाहाल, एमआर अनलाइनबाट नेपाली अनुवाद ।
